Afrykanizacja – nowe zagrożenie dla pszczelarstwa w Europie Środkowo-Wschodniej

W większości organizmów eukariotycznych, do których należą rośliny i zwierzęta, znajdziemy organelle komórkowe, zwane mitochondriami, zaangażowane w proces oddychania tlenowego. Są to ewolucyjne pozostałości po starożytnych bakteriach, które weszły w symbiozę z przodkami eukariontów. Z tego powodu mitochondria mają swój własny genom, który, niezależnie od jądrowego, jest przekazywany z pokolenia na pokolenie. Z uwagi na to, że jest on dziedziczony tylko matrylinearnie (po linii matki) nie dochodzi do rekombinacji genów po obojgu rodzicach. Z powodu własnej specyficzności ewolucyjnej chętnie służy biologom jako narzędzie badawcze do śledzenia historii ewolucyjnej organizmów – np. ustalenia wieku jakieś linii ewolucyjnej, a nawet miejsca pochodzenia jej prekursora. Szeroko spopularyzowanym przykładem są próby ustalenia genezy tzw. mitochondrialnej Ewy, tj. kobiety, od której, według jednej z hipotez genetyki, pochodzą współcześni ludzie (nie mylić z pramatką).

grafika: Radio Warroza

Mitochondrialne DNA (mtDNA) jest wykorzystywane również do badania pochodzenia pszczół miodnych. W obrębie puli genetycznej tego gatunku można wyodrębnić podgatunki, nacechowane określonymi różnicami w sekwencjach genomu mitochondrialnego. Typ M należy do – rodzimej dla większości terenów współczesnej Polski – Apis mellifera mellifera (zwanej pszczołą środkowoeuropejską); typ C to carnica (zwana krainką) i ligustica (zwana włoszką). Linie pszczół Afryki należą z kolei do typu A, który jest odizolowany we wschodniej Europie przez jeszcze inną, bliskowschodnią, linię pszczół O.

Rozmieszczenie pszczół z mtDNA z linii C, A i M na badanym obszarze (a-c) oraz wykresy wskaźników statystyczne (d–f) przedstawiające zależności między występowaniem typów mtDNA a szerokością geograficzną. Ogólna lokalizacja badanego obszaru w Europie (g).

Naukowcy z Bydgoszczy, Krakowa i Debreczyna (Węgry) postanowili zbadać występowanie typów genów mitochondrialnych na przykładzie ponad 400, odpowiednio spreparowanych próbek pszczół, odłowionych w latach 2017–2018 w Polsce, Rumunii i na Węgrzech.

Najbardziej popularny z pośród kilku typów występujących w Europie – co nie jest zaskoczeniem – okazał się typ C (88 proc.); następnie typ M (10 proc.), który był rzadszy na południu niż północy, ponieważ jego pierwotny, naturalny zasięg od strony południa sięgał tylko do linii Karpat. „Ranking” ten jest odzwierciedleniem aktualnych trendów w pszczelarstwie (w tym rejonie Europy? najbardziej popularne są pszczoły kraińskie i włoskie). Przy okazji odkryto także, że prawie 2 proc. genów mitochondrialnych pochodzi od pszczół afrykańskich (w wersjach typowych dla Afryki Subsaharyjskiej, a nie wybrzeży Morza Śródziemnego). Obecność na terenie Polski pszczół z mitochondrialnymi genami afrykańskimi to raczej konsekwencja handlu pszczołami przez hodowców matek niż naturalnej migracji wskutek ocieplającego się klimatu. Jest też możliwe, że materiał genetyczny o rodowodzie afrykańskim pojawił się w Polsce za pośrednictwem zafrykanizowanych pszczół miodnych występujących w Ameryce, pierwotnie pochodzących z Afryki. Afrykańskie mtDNA może mieć także, coraz bardziej popularna, pszczoła Buckfast, która, mimo że zwykle zaliczana do typu C, ma także „afrykańską krew” Apis mellifera saharensis i monticola. Jest to pszczoła bardzo zmieszańcowana; w zasadzie hodowcy matek pszczelich mogą nazywać ‘Buckfastem’ hybrydę dowolnego pochodzenia, gdyż dla tych pszczół nie ma hodowlanego wzorca.

Import afrykańskich podgatunków pszczół może budzić uzasadnione obawy.

Niepokojąca jest postępująca utrata pierwotnej genetycznej różnorodności izolowanych podgatunków pszczoły miodnej na skutek importu pszczół obcych genetycznie oraz handlu matkami pszczelimi. Problemem jest także ograniczająca tę różnorodność selekcja hodowlana. Wprawdzie na skutek krzyżowania wysoce zróżnicowanych linii obserwujemy ogólny wzrost różnorodności w populacji, to jednak tracimy pierwotną odmienność naturalnych podgatunków, których na świecie wyróżniono aż 30.

grafika: MidJourney & Beebendum

Dodatkowym zagrożeniem jest potencjalny wpływ afrykańskich pszczół na gospodarkę pasieczną. Podgatunki te mogą okazać się inwazyjne, co w niektórych przypadkach (ze względu na skłonność do produkowania matek z niezapłodnionych jaj i pasożytnictwa społecznego) może skutkować stratami w pszczelarstwie. Transport tych pszczół, w tym matek jest obciążony ryzykiem kontaktu z nieznanymi do tej pory chorobami i pasożytami. Zatem, mimo ewentualnych korzyści, takich jak np. potencjalna tolerancja na pasożyta dręcz pszczeli (Varroa destructor), która jednak nie musi utrzymać się w innych warunkach środowiskowych, można powiedzieć, że afrykańskie pszczoły nie są przystosowane do europejskiego klimatu.

Nie bez znaczenia jest także zagrożenie dla zdrowia publicznego. Afrykańskie pszczoły bywają bardziej obronne i agresywne w porównaniu z podgatunkami europejskimi. W tej sytuacji jest oczywiste, że obecność afrykańskich typów pszczół w Środkowo-Wschodniej Europie wymaga kontynuowania badań.

Potrzebna jest także kontrola nad handlem tymi pszczołami.

Źródło: A. Oleksa i in., Mitochondrial DNA Suggests the Introduction of Honeybees of African Ancestry to East-Central Europe, „Insects”, 2021; 12(5) 410. https://doi.org/10.3390/insects12050410

Więcej skrótów badań naukowych po polsku znajdziesz tutaj. Artykuł został pierwotnie opublikowany w numerze miesięcznika Pszczelarstwo w rubryce "Nowe Odkrycia". Dziękuję redakcji Pszczelarstwa za poprawki redakcyjne.

Przygotowywanie skrótów angielskojęzycznych publikacji naukowych na język polski wymaga poświęcenia sporo czasu oraz zaangażowania merytorycznego.

Konopie i pszczoły

Suplementacja ekstraktem z konopi wzmacnia pszczoły.

MidJourney

Potrzeba poszukiwania nowych metod poprawy zdrowia owadów zapylających skłoniła naukowców z Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie do przeprowadzenia badań laboratoryjnych dotyczących wpływu ekstraktu z konopi na pszczoły. Jednodniowe robotnice pszczoły miodnej podgatunku krainki, umieszczono w klateczkach, które podzielono na trzy grupy. Pierwszą z nich karmiono syropem cukrowym (1:1) z dodatkiem niewielkiej ilości ekstraktu z konopi. Pszczołom w grupie drugiej podawano syrop oraz paski z bawełny nasączone ekstraktem z konopi. Grupą kontrolną były pszczoły karmione syropem cukrowym (1:1). Po dwóch i siedmiu dniach od rozpoczęcia testu, pobrano od pszczół hemolimfę, w której określono stężenie białek, aktywność proteaz (enzymów rozkładających białka, w tym białka patogenów) i ich inhibitorów, oraz stężenia mocznika, glukozy i kilku innych substancji (biomarkerów).

MidJourney

Co się okazało? Podobnie jak w przypadku innych owadów, potwierdzono pozytywny wpływ ekstraktu z konopi na układ odpornościowy pszczoły miodnej. Przy czym efekt działania substancji aktywnych z konopi był większy w przypadku ekstraktu zmieszanego z syropem od tego podawanego w paskach. Zdaniem naukowców bezpieczna suplementacja (w odpowiednich dawkach) mogłaby pomóc w stymulacji odporności pszczół w ich walce z najbardziej powszechnymi patogenami. 

Posłuchaj także rozmowy z autorką badania w podkaście Radio Warroza "Odporność a fizjologia pszczół".

Źródło: P. Skowronek i in., Cannabis Extract Has a Positive – Immunostimulating Effect through Proteolytic System and Metabolic Compounds of Honey Bee (Apis mellifera) Workers, „Animals 2021”, 11/2190, https://doi.org/10.3390/ani1108219

Więcej skrótów badań naukowych po polsku znajdziesz tutaj. Artykuł został pierwotnie opublikowany w numerze miesięcznika Pszczelarstwo w rubryce "Nowe Odkrycia". Dziękuję redakcji Pszczelarstwa za poprawki redakcyjne.

Przygotowywanie skrótów angielskojęzycznych publikacji naukowych na język polski wymaga poświęcenia sporo czasu oraz zaangażowania merytorycznego.

Odporność społeczna pszczół miodnych:

mleczko pszczele jako nośnik w translokacji cząstek bakteryjnych patogenów między współmieszkańcami.

Odporność społeczna to zestaw cech behawioralnych i fizjologicznych, które pozwalają członkom kolonii chronić się nawzajem przed patogenami. Samice należące do kasty reprodukcyjnej potrafią przenosić cząstki patogenów, z którymi miały kontakt, do swoich jaj, gdzie są rozpoznawane przez układ odpornościowy zarodka, dzięki czemu u nowego potomstwa wzrasta odporność na te patogeny.

W ostatnich latach szczególną uwagę naukowców przykuwa międzypokoleniowe kształtowanie odporności (TGIP), które do tej pory stwierdzono tylko u kręgowców. Okazuje się, że jednak, że tę zdolność mogą mieć także owady socjalne, w tym pszczoły miodne. TGIP polega na wzmacnianiu odporności rozwijającego się, młodego pokolenia, przez kontakt z cząstkami patogenów lub odpowiednimi białkami odpornościowymi przekazanymi przez starsze pokolenie.

Według naukowców uprawniona jest hipoteza, że pszczoły miodne mogą przekazywać nowemu pokoleniu cząstki patogenów w mleczku pszczelim.

Niewykluczone jest również i to, że w mleczku, wytworzonym przez robotnice, które miały kontakt z patogenem, znajdzie się więcej białek, odpowiadających za budowanie odporności młodego pokolenia. 

W ramach weryfikacji hipotezy wydzielono dwie grupy pszczół w małych bezmatecznych rodzinach (aby zwiększyć produkcję mleczka). Grupa kontrolna dostawała syrop cukrowy neutralny, natomiast grupie testowej podawano syrop z dodatkiem unieszkodliwionych temperaturą bakterii, wywołujących zgnilca amerykańskiego, zmodyfikowanych tak, aby były widoczne w mikroskopii fluorescencyjnej. Po przebadaniu mleczka obu grup pszczół stwierdzono, że płyn pozyskany od grupy testowej zawiera więcej fluorescencyjnych cząstek, co daje podstawy, by twierdzić, że jest w nim więcej patogenów. Zdaniem naukowców może to sugerować, że robotnice mogą wspomagać matkę pszczelą w budowaniu odporności nowego pokolenia przez kontakt larw z patogenem. Naukowcy zwracają uwagę, że matka pszczela – w przeciwieństwie do pszczół samotnych – rzadko kontaktuje się bezpośrednio ze środowiskiem zewnętrznym, co znacznie ogranicza ryzyko kontaktu z patogenami.

W obu grupach pszczół analizie poddano także białko występujące w mleczku pszczelim, kojarzone z odpornością pszczoły miodnej. Wyniki obu grup pszczół były podobne, z wyjątkiem jednego parametru – AMP defensyny-1, której więcej odkryto w mleczku produkowanym przez robotnice karmione syropem z unieszkodliwioną bakterią zgnilca.

Badacze twierdzą, że większa zawartość tego białka w mleczku pszczelim mogłaby pomagać w nabywaniu odporności na zgnilca amerykańskiego, ale na razie nie ma na to jednoznacznych dowodów.

To również przykład na to, jak wiele tajemnic skrywa jeszcze przed nami społeczny system nabywania odporności przez rodzinę pszczelą. Posłuchaj także odcinka podkastu Radio Warroza: "Odporność a fizjologia pszczół".

Źródło: G. Harwood i in., Social immunity in honey bees: royal jelly as a vehicle in transferring bacterial pathogen fragments between nestmates. „Journal of Experimental Biology”, 2021, 224 (7); doi: 10.1242/jeb.231076

Więcej skrótów badań naukowych po polsku znajdziesz tutaj. Artykuł został pierwotnie opublikowany w numerze miesięcznika Pszczelarstwo w rubryce "Nowe Odkrycia". Dziękuję redakcji Pszczelarstwa za poprawki redakcyjne.

Przygotowywanie skrótów angielskojęzycznych publikacji naukowych na język polski wymaga poświęcenia sporo czasu oraz zaangażowania merytorycznego.

Pszczoły miodne zaburzają strukturę i funkcjonalność połączeń rośliny – zapylacze

Pszczoła miodna jest na świecie głównym gatunkiem, któremu zawdzięczamy zapylanie roślin uprawnych oraz produkcję miodu.

Jej rola jako zapylacza od dłuższego czasu zajmuje uwagę naukowców, także pod względem ryzyka zmonopolizowania „rynku zapylania”. Od połowy XX wieku notujemy przyspieszony rozwój globalnego pszczelarstwa oraz populacji pszczoły miodnej, mimo spadku liczebności zapylaczy na świecie.

To może mieć wpływ na funkcjonowanie sieci ekologicznych połączeń między roślinami a ich zapylaczami w dzikich ekosystemach.

Z dotychczasowych badań wynika, że pszczelarstwo powoduje zmniejszenie różnorodności tzw. dzikich zapylaczy oraz zaburza system wzajemnych korzyści w relacji roślina – zapylacz, prowadząc do osłabienia interakcji między gatunkami w ekosystemie. Naukowcy uważają, że istnieje ryzyko obniżenia reprodukcji tych gatunków roślin, które mając swoich innych wyspecjalizowanych zapylaczy, są licznie odwiedzane również przez

pszczoły miodne, które jako „liderki” w zapylaniu mają zdolność monopolizowania „usług” w ekosystemie.

Wykres sieci zapylania w Parku Narodowym na wyspie w roku 2007 bez obecności uli i w latach 2008–2009 z ulami.

Podczas kilkuletnich badań (przeprowadzonych na jednej z wysp oceanicznych Teneryfy) obserwowano pięć modelowych roślin, odwiedzanych zarówno przez pszczołę miodną, jak i inne zapylacze. Okazało się, że dzikie rośliny były słabiej zapylane w obecności, przywiezionych przez pszczelarzy, rodzin pszczoły miodnej, niż gdy pszczół nie było. Za kryterium oceny przyjęto liczbę uzyskanych nasion i ich masę (przebadano tysiące owoców, dziesiątki tysięcy nasion). Badacze przypominają, że wnioski z eksperymentu są ograniczone i dotyczą tylko jednego badanego ekosystemu, gdzie pszczoła miodna została introdukowana.

Naukowcy doszli do wniosku, że działalność pszczelarska prowadząca do koncentracji dużej liczby rodzin pszczoły miodnej na obszarach dzikich może mieć trwały, negatywny wpływ na różnorodność biologiczną, większy niż zakładano wcześniej.

Źródło: A. Valido, M. C. Rodríguez-Rodríguez, P. Jordano, Honeybees disrupt the structure and functionality of plant-pollinator networks, „Scientific Reports” 9/ 2019 (4711); doi.org/10.1038/s41598-019-41271-5

Więcej skrótów badań naukowych po polsku znajdziesz tutaj. Artykuł został pierwotnie opublikowany w numerze miesięcznika Pszczelarstwo w rubryce "Nowe Odkrycia". Dziękuję redakcji Pszczelarstwa za poprawki redakcyjne.

Przygotowywanie skrótów angielskojęzycznych publikacji naukowych na język polski wymaga poświęcenia sporo czasu oraz zaangażowania merytorycznego.

Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji EurBeST 2021

Zakończył się kilkuletni program Komisji Europejskiej: „Modyfikacja programów hodowlanych i metod selekcji pszczół odpornych na dręcza pszczelego (Varroa destructor) - EurBeST”. Wyniki badań poświęconych weryfikacji danych na temat populacji pszczół odpornych oraz ich ewidencji zaprezentowano w dniach 12–21 kwietnia 2021 r. podczas kilkudniowej konferencji zorganizowanej przez KE.

Artykuł ten ukazał się w sierpniowym numerze Pszczelarstwa 2021 r. Dziękuję również redakcji Pszczelarstwa za poprawki redakcyjne. Na temat Eurbest rozmawialiśmy też swojego czasu w podkaście Pszczele Wieści.

źródło: materiały z konferencji

Z powodu obostrzeń sanitarnych spotkanie odbywało się on-line. W zespole EurBeST znaleźli się eksperci do spraw pszczół (naukowcy, pszczelarze komercyjni, przedstawiciele stowarzyszeń hodowców) z 11 krajów europejskich: Chorwacji, Francji, Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Malty, Niemiec, Polski, Cypru, Austrii i Włoch. Badania uwzględniały jednak statystyki ze wszystkich 28 krajów Unii Europejskiej. Regionalne testy pszczół przeprowadzono w Polsce, Francji, Włoszech, Grecji i Niemiec z pewnym wsparciem z Austrii i Chorwacji. W badaniach uwzględniono europejskie podgatunki pszczół: Apis mellifera carnica, A. m. cecropia, A. m. iberiensis, A. m. ligustica, A. m. macedonica, a także rozpowszechnioną syntetyczną linię Buckfast. Wprawdzie w materiałach informacyjnych wymieniony został także podgatunek A. m. mellifera, rodzimy dla większości terenów północnej i wschodniej Europy, w tym Polski, to jednak okazało się, że nasza pszczoła miodna nie była przedmiotem badań. Polskę reprezentowali dr hab. Małgorzata Bieńkowska (Instytut Ogrodnictwa, Zakład Pszczelnictwa w Puławach) oraz prof. Jerzy Wilde (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie). Podczas konferencji omówiono m.in. status hodowli i chowu pszczół miodnych na rynku w UE; stan wiedzy na temat odporności pszczół na warrozę oraz oczekiwania pszczelarzy w stosunku do takich pszczół i matek pszczelich; skuteczność metod selekcji w kierunku odporności na warrozę oraz koszty „wyprodukowania” odpornych pszczół. Omówiono także problemy pszczelarstwa komercyjnego: produkcji matek pszczelich i unasieniania; programów hodowlanych; potencjału wdrożeniowego i strategii gospodarczej.

CELE PROGRAMU

W założeniu badania miały służyć poprawie wyników ekonomicznych branży pszczelarskiej, a także pomóc w skutecznym przeciwdziałaniu pasożytom i chorobom, także w kontekście zmian klimatycznych i środowiskowych. Naukowcy uznali, że selekcja prowadzona tylko na rozpowszechnionych w całej Europie liniach komercyjnych wiąże się z ryzykiem utraty cennych podgatunków i ekotypów pszczół. Dlatego w badaniach uwzględniono także lokalne linie pszczół z populacji dziko bytujących lub od hodowców, utrzymujących zmieszańcowane lokalne populacje o nieustalonej genetyce, które nabyły cechy odporności w sposób naturalny (gospodarka pasieczna, gdzie nie wykonuje się lub ogranicza się zabiegi lecznicze, a pszczoły mogą dostosować swój rozwój, np. ilość czerwiu i rojliwość, do lokalnych warunków).

Z badań ankietowych wynika, że prawie 60 proc. pszczelarzy komercyjnych za najważniejsze cechy uznaje miodność i odporność, uważając, że poziom odporności pszczół jest wciąż za niski i wymaga badań. Z tego powodu w ramach programu prowadzono prace nad utrwaleniem tych cech, także w liniach atrakcyjnych produkcyjnie (oraz promocją selekcji hodowlanej w tym kierunku), jak również propagowaniem tak uzyskanych cech poprzez trutnie pochodzące z takich pasiek. Według badaczy warunkiem dalszego postępu hodowlanego w zakresie odporności na V. destructor jest utrzymywanie izolowanych trutowisk lub stosowanie techniki sztucznego unasieniania, co pozwoli kontrolować dobór osobników do rozpłodu.

ZAKRES I METODY DZIAŁAŃ

Badania prowadzono w instytutach badawczych oraz w pasiekach (kontrolnych) pszczelarzy indywidualnych, w różnych państwach Unii. Wśród partnerów programu należy wymienić: Sieć Badawczą na rzecz Zrównoważonej Hodowli Pszczół (Research Network for Sustainable Bee Breeding – RNSBB), stowarzyszenie COLOSS (Prevention of Honey Bee Colony Losses), europejski projekt SMARTBEES, francuski projekt BEESTRONG oraz niemiecki projekt GeSeBi (Genomischen Selektion bei der Honigbiene). Działania EurBeST były wspierane także przez przedstawicieli dwóch największych stowarzyszeń hodowców w Europie – AGT (Arbeitsgemeinschaft Toleranzzucht) i GDEB (Gemeinschaft der Europäischen Buckfastimker) zajmujących się selekcją komercyjnych linii pszczół A. m. carnica i Buckfast. Pszczoły z linii odpornych podczas badań w pasiekach były utrzymywane w reżimie, bez leczenia.

W wyselekcjonowanych lokalnych populacjach pszczół europejskich, jak również hodowanych w celach komercyjnych, ocenie poddano istotne cechy odpornościowe, takie jak: zachowanie higieniczne pszczół w stosunku do czerwiu porażonego przez V. destructor (Varroa Sensitive Behaviour –VSH), hamowanie/ograniczanie rozmnażania roztoczy (Supressed Mite Reproduction – SMR), odsklepianie i powtórne zasklepianie komórek z czerwiem (Recapping – REC). Do oceny wartości hodowlanej oraz użytkowej używano także zaawansowanych narzędzi molekularnych.

Z kwerendy wynika, że na terenie UE występuje 21 populacji nieleczonych, wykazujących cechy odporności na dręcza pszczelego oraz 29 linii hodowlanych. Kilkuletnie badania prowadzono na pszczołach z obu wymienionych grup. Każdą z linii badano w trzech różnych lokalizacjach, pod kątem określonych 17. parametrów, ( z których większość to cechy higieniczne, opatrzone naukową rekomendacją jako sprzyjające odporności na V. destructor), a następnie porównano wyniki. Łącznie, w pasiekach należących do 106 pszczelarzy, zbadano 3565 rodzin (z tego 1601 pszczół wybranych przez EurBeST). Warto dodać, że w programie brały udział 2 pasieki hodowlane z Polski w tym pasieka Pana Przemysława Szeligi, który wystąpił w podkaście Radio Warroza w odcinku "Hodowca matek pszczelich", gdzie również opowiadał o możliwościach hodowli pszczół tolerujących dręcza pszczelego w warunkach polskich.

REZULTATY

Z badań wynika, że dla wykształcenia odporności bardzo znaczące są relacje genotyp – środowisko, pochodzenie – pasieka. Pod tym kątem najlepiej wypadają pszczoły uznane za lokalne, czyli dobrze dostosowane do środowiska, w którym żyją. Przewożenie pszczół na duże odległości powodowało spadek poziomu ogólnej odporności pszczół. Można to zaobserwować na przykładzie cechy SMR. Według jednej z hipotez, pszczoły wychowane w lokalnym środowisku żyją dłużej niż sprowadzone z zewnątrz. Trzeba jednak wspomnieć, że pewnym ułatwieniem dla pszczelarza może być także gospodarowanie na pszczołach genetycznie wyselekcjonowanych na odporność i przewiezionych do obcego środowiska. Stwierdzono też, że lokalne linie są łagodniejsze niż obce, choć nie zauważono korelacji między łagodnością czy agresywnością a odpornością na Varroa.

Generalnie linie wyselekcjonowane w EurBeST jako odporne miały niższy poziom porażenia pasożytem. Pod tym względem najlepiej wypadły pszczoły z wysokim instynktem higienicznym.

Wprawdzie w liniach odpornych stwierdzono mniejszą miodność, to jednak różnica nie była znacząca (0,8 kg miodu z pnia). Pszczelarze doceniają pracę z takimi pszczołami i mimo nieco słabszej „wydajności miodowej” pszczoły EurBeST w bilansie (czas, wysiłek i cena leków) wypadają nie gorzej niż pszczoły standardowe. Pszczelarze twierdzą też, że taka pszczoła daje im też większą elastyczność w gospodarce pasiecznej w ciągu roku.

Co ciekawe, zalety lokalnych populacji pszczół doceniono także pod kątem cech typowo komercyjnych (siła rodziny, łagodność, rojliwość). Ustalono również, że rojliwość ma związek z pochodzeniem, (w kontekście środowiska). Poza miodnością, linie EurBeST i standardowe pszczoły hodowlane nie różną się istotnie pod kątem innych cech typowo produkcyjnych. Średnio nie są bardziej obronne.

POLSKA NA TLE UNII

Jak wygląda pszczelarstwo polskie w porównaniu z gospodarką pasieczną innych państw UE pod kątem selekcji na odporność na pasożyta? Wyróżnia nas przede wszystkim liczba zabiegów sztucznego unasienniania: na tle innych państw ich skala jest znacznie większa. Jako jedyni w Europie uważamy też pszczołę miodną za zwierzę gospodarcze. Tym niemniej, według niektórych naukowców technologia sztucznego unasieniania może przyspieszyć prace nad wyhodowaniem pszczół odpornych. Zdaniem dr hab. Małgorzaty Bieńkowskiej w tym celu należy propagować wprowadzanie matek inseminowanych również do rodzin użytkowych w masowym chowie oraz zalecać częstą wymianę matek w pasiekach produkcyjnych na matki hodowlane i sztucznie unasiennianie.

Zakończenie programu EurBeST nie oznacza niestety (również dla polskich pszczelarzy) możliwości nabycia komercyjnych linii pszczół odpornych na roztocze Varroa wyselekcjonowanych w warunkach hodowlanych. W tej sytuacji pewnym rozwiązaniem dla pszczelarzy hobbystów może być lokalne pogłowie – niekoniecznie komercyjne – które ma najlepsze rokowania na uzyskanie odporności opartej na adaptacji do środowiska jeżeli nie ma dostępnym lokalnie linie wyhodowanych pod tym celu. Choć najlepszym wyjściem jest ciągła selekcja lokalnych pszczół lub jednorazowy import pszczół z populacji odpornych oraz ich dalsza selekcja, nie zaś sprowadzanie matek pszczelich z odległych miejsc . Brak dostępu do takich matek w najbliższej okolicy nie oznacza jednak, że można ciągle wymieniać je na matki z zewnątrz. Jest to zdecydowanie niepożądane. Dla części pszczelarzy komercyjnych nieograniczona wymiana matek pszczelich wewnątrz UE jest jednak elementem swobodnej wymiany rynkowej, gwarantowanej przez finansującą projekt UE. Dla celów pszczelarstwa komercyjnego, którego głównie dotyczyła ta konferencja, sprowadzanie matek o cechach odporności z zewnątrz może być pewnym tymczasowym rozwiązaniem i ułatwieniem prowadzenia pasieki. Zdaniem prowadzących konferencje trzeba iść na pewne kompromisy.

PSZCZELARSTWO BEZ LECZENIA

Prowadzenie pasiek z wyeliminowaniem leków (ang. treatment free) zyskuje na popularności, więc temat pojawił się także podczas tej konferencji. Powoływano się choćby na przykłady walijskie czy eksperyment gotlandzki. Ten model gospodarki spotkał się jednak ze zdecydowaną krytyką naukowców. Ich zdaniem nie można zapominać choćby o zróżnicowaniu warunków geograficznych, klimatycznych czy fizycznych (zagęszczenie). W opinii badaczy masowy chów pszczół oraz hodowla komercyjna z istoty wykluczają selekcjonowanie pszczół tylko w kierunku przeżywalności i pozostawienie ich bez leczenia (pszczelarzy, którzy nie podają pszczołom leków nazwano wręcz leniami). Stwierdzono także, że w celu zrealizowania misji projektu EurBeST, czyli rozpowszechniania pszczół odpornych na Varroa w Europie, należy nieustannie selekcjonować pszczoły w warunkach hodowlanych.

ODPORNOŚĆ PONAD GRANICAMI

W Europie występują naturalne i hodowlane populacje odporne na dręcza. Zdaniem niektórych naukowców, badanie EurBeST miało służyć wykształceniu cech poprawiających odporność w populacji pszczół wykorzystywanych komercyjnie. Stąd w opinii badaczy do nowoczesnej gospodarki pasiecznej nie nadają się populacje wyselekcjonowane naturalnie, mimo że mają cechy odporności. Stwierdzono wprawdzie, że jest to możliwe jedynie na drodze selekcji hodowlanej uwzględniającej, naukowo potwierdzone, cechy odporności, to jednak cel nie został osiągnięty. Konieczne jest zatem współdziałanie całego świata pszczelarskiego, zwłaszcza pszczelarzy komercyjnych; bez ich pomocy nie da się wyhodować odpornych linii. Pszczelarstwo komercyjne nie może jednak opierać się wyłącznie na populacjach wyselekcjonowanych naturalnie. Warto dodać, że w konferencji (oraz programie EurBeST) brał udział także Stefan Mandl spod Wiednia, właściciel, bodaj największej w Europie Środkowej pasieki, liczącej ok. 10 tys. pni, gdzie testuje linie odporne na Varroa. Niestety dotąd żadna z zalecanych przez niego (a także innych pszczelarzy) linii pszczół nie jest dostępna na rynku. Zdaniem organizatorów sytuację mogłoby zmienić dofinansowanie programów hodowlanych z pieniędzy publicznych, gdyż sukces selekcji zależy przede wszystkim od intensywności hodowli i wielkości populacji takich pszczół. Uczestnicy zgodzili się również, że nie da się wskazać „najlepszej pszczoły” czy „najlepszej linii”. Każdą selekcję należy przeprowadzać w konkretnych lokalnych warunkach środowiskowych. Aby osiągnąć ten cel postuluje się utworzenie i dofinansowanie regionalnych związków hodowlanych we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Pszczoły potrafią wypracować odporność na dręcza na drodze ewolucji. Projekt EurBeST to przykład, że popularyzowanie takich pszczół w pasiekach byłoby możliwe. W tym celu warto zjednoczyć siły.

Jakub Jaroński 2021

Przygotowywanie publikacji artykułów wymaga poświęcenia sporo czasu oraz zaangażowania merytorycznego.

Artykuł przeglądowy o pszczołach dręczoodpornych w Europie

Geograficzne rozmieszczenie i selekcja europejskich pszczół miodnych odpornych na dręcza pszczelego

Inwazja Varroa destructor jest wciąż najpoważniejszym problemem, z jakim zmaga się pszczelarstwo. Wprawdzie roztocz rozprzestrzenił się w drugiej połowie XX wieku prawie na całym świecie, to jednak naukowcy i nieliczni pszczelarze dysponują dowodami na istnienie populacji pszczół, które potrafią się dręczowi oprzeć (bez stosowania akarycydów). Dla ogromnej większości pszczelarzy Europy populacje te są jednak w handlu niedostępne. Możemy podzielić je na występujące naturalnie oraz linie eksperymentalne i hodowlane o konkretnych cechach, najczęściej związanych z zachowaniem higienicznym lub nieco krótszym okresem wychowu larw. W sposób naturalny radzą sobie z pasożytem pszczoły wschodnie. Obydwa gatunki (Apis cerana i Varroa destructor), żyjąc razem od milionów lat, uległy współzależnej ewolucji (koewolucji) przystosowując się do siebie wzajemnie.

Z obserwacji niektórych odmian pszczół miodnych z Afryki i mieszańców z pszczołą miodną europejską, zwanych pszczołami zafrykanizowanymi, a także dzikich populacji z Francji, USA czy Rosji, eksperymentów w pasiekach Norwegii, Gotlandii, Holandii czy wreszcie pszczół Johna Keffusa możemy wyciągnąć wniosek, że także gatunek Apis melllifera może wykształcić odporność na Varroa w czasie krótszym niż 100 lat. Niektóre z cech z powodzeniem wykorzystywane są w hodowli pszczół odpornych na roztocze Varroa. Do najważniejszych należy wrażliwość higieniczna na warrozę (ang. Varroa Sensitive Hygiene – VSH) i wzajemne czyszczenie się robotnic (ang. Grooming). Pszczoły, które odznaczają się silną aktywnością higieniczną potrafią wykryć i usunąć z komórki larwę zaatakowaną przez roztocza, co powoduje powolny rozwój jego populacji.

Interakcje cech dręczoodporności z parametrami środowiskowymi. Kolorem niebieskim zaznaczono parametry związane z cyklem życiowym roztocza (z wyjątkiem czynności pielęgnacyjnych), a kolorem żółtym cechy rodziny pszczół.

Jak się wydaje, nieufność pszczelarzy w stosunku do tego typu pszczół może budzić fakt, że cechy względnej odporności na Varroa destructor najczęściej utrzymują się w populacjach lokalnych i ulegają zanikowi pod wpływem presji wywieranej na te owady przez środowisko naturalne inne niż ich pierwotne. Paradoksalnie pszczelarzy mogą też zniechęcać cechy, które pozwalają owadom zmagać się z dręczem pszczelim, czyli np. zmniejszona ilość czerwiu lub (związana z tym) mniejsza miodność w porównaniu z miodnością powszechnie dostępnych pszczół hodowlanych Opisowi populacji pszczół varroa-odpornych poświęcono sporo publikacji – dziki nim rośnie świadomość i nadzieja na powrót utrzymywania pszczół bez akarycydów. Jednak na razie rzeczywista skala zainteresowania pszczelarzy pszczołami odpornymi na Varroa jest nieznana. Niewiele wiadomo też o dostępności tych pszczół w handlu, pszczelarzy.

Z badań ankietowych i wywiadów środowiskowych z różnych krajów europejskich wynika, że tylko siedem z 32 europejskich państw posiada naturalnie wyselekcjonowane populacje pszczół odpornych, a w 22 z nich prowadzi się zinstytucjonalizowane programy selekcji odporności na warrozę. Mimo to tylko w trzech krajach istnieje możliwość zakupu pszczół. Jeśli chodzi o hodowców prywatnych - naturalnie wyselekcjonowane populacje posiada 21 z nich. Selekcję pszczół w ramach programów hodowlanych prowadzi 29 hodowców; czterech praktykuje obie metody jednocześnie; czterech oferuje matki pszczele jako linie zdolne do przetrwania bez potrzeby używania leków. Polska, mimo uczestnictwa w programach selekcyjnych, nie oferuje w sprzedaży żadnej linii pszczół varroa-odpornych ani też takich populacji występujących naturalnie.

Zauważono także różnice w podejściu pszczelarzy do selekcji. Hodowcy, stosujący naturalnie wyselekcjonowane populacje pszczół, są zainteresowani jedną główną cechą: przeżywalnością rodzin. Z kolei hodowcy selekcjonujący sztucznie pszczoły pod kątem odporności na warrozę biorą pod uwagę 19 różnych kryteriów, przy czym każdy z nich obserwuje jednocześnie najwyżej pięć cech, które stanowią uzupełnienie podstawowych cech użytkowych pszczół: miodność, rojliwość i łagodność.

Z całą pewnością obecna wiedza o możliwościach chowu pszczół odpornych na roztocze Varroa jest niewystarczająca, konieczne są dalsze badania poświęcone ich hodowli w różnych systemach gospodarki pasiecznej.

Źródło: Le Conte, Y.; Meixner, M.D.; Brandt i in., Geographical Distribution and Selection of European Honey Bees Resistant to Varroa destructor. Insects 2020, 11, 873. https://doi.org/10.3390/insects1112087

Więcej skrótów badań naukowych po polsku znajdziesz tutaj. Artykuł został pierwotnie opublikowany w numerze miesięcznika Pszczelarstwo w rubryce "Nowe Odkrycia". Dziękuję redakcji Pszczelarstwa za poprawki redakcyjne.

Przygotowywanie skrótów angielskojęzycznych publikacji naukowych na język polski wymaga poświęcenia sporo czasu oraz zaangażowania merytorycznego.

Loty trutni w oku radarów.

Czy miejsca gromadzenia się trutni rzeczywiście istnieją?

Mechanizmy rządzące godami u pszczoły miodnej ciągle skrywają wiele tajemnic. Co prawda wiemy, że kopulacja odbywa się w powietrzu podczas lotu godowego, a matkę pszczelą zapładnia wiele trutni, które w tym celu wykonują 1–6 lotów dziennie, aż zginą w trakcie kopulacji, padną ofiarą drapieżnika lub umrą ze starości. Jednak wciąż nie wiadomo jak samice i samce znajdują siebie nawzajem, a to sprawia, że hipotez przybywa. Jedna z bardziej rozpowszechnianych zakłada, że trutnie gromadzą się w określonych miejscach. Do niedawna sądzono, że trutnie gromadzą się w pobliżu matek (umieszczonych np. w klateczkach) lub też, że przyciąga je zapach sztucznych feromonów, co oznacza, że są wabione przez feromony. Podczas ostatnich eksperymentów, mających zweryfikować/potwierdzić tę hipotezę, okazało się jednak, że przyczyna powstawania skupisk jest inna. Naukowcy z Wielkiej Brytanii postanowili wyposażyć pszczoły w małe radary elektroniczne oraz detektory złącz nieliniowych do wykrywania urządzeń typu „pchła” (do podsłuchu). Badania przeprowadzano w ciągu dwóch sezonów godowych w roku 2016 i 2017, na pszczołach z trzech uli, znajdujących się od siebie w odległości ok. 200 metrów od siebie (jedno z hrabstw we wschodniej Anglii). Dzięki radarom w ciągu dwóch lat badań zarejestrowano 648 loty, wykonane przez co najmniej 78 trutni, trwające dłużej niż 30 sekund; z rejestracji detektorowej wynikało też, że dystans wynosił co najmniej 15 m.

Co można było odczytać z wykresów przetworzonych przez algorytmy komputerowe?

Dziewiętnaście pierwszych pełnych lotów trutni można zinterpretować jako orientacyjne. Samce pszczół poruszały się wtedy w różnych kierunkach w promieniu ok. 100 metrów od uli, co nieco przypomina loty orientacyjne robotnic trzmieli ziemnych (robotnice pszczoły miodnej robią raczej jedno większe okrążenie). Zazwyczaj po 1–2 lotach orientacyjnych trutnie rozpoczynały loty do miejsc bardziej oddalonych od ula, tak że trasa przebiegała przez co najmniej jedno takie skupisko.

W pierwszym i drugim roku eksperymentu loty trutni z trzech uli były bardzo podobne. Fakt ten nie świadczy bezpośrednio o istnieniu interakcji/komunikacji między trutniami, ale może wskazywać na preferencje poruszania się względem ukształtowania krajobrazu.

Około 56 proc. wszystkich lotów układało się na kształt powtarzalnych pętli,

wykonywanych nad czterema różnymi miejscami, do których prowadziło co najmniej 10 różnych szlaków. Początkowo droga do skupiska przebiegała w linii prostej, po czym kierunek lotu ulegał dość nagłej zmianie – trutnie zaczynały zataczać pętle w jednym miejscu, jednocześnie przyspieszając lot. Podczas jednego lotu truteń odwiedzał zwykle więcej niż jedno skupisko.

Badania wykazały prawdopodobieństwo istnienia czterech różnych skupisk, ich lokalizacja zarówno w jednym, jak i w drugim sezonie była taka sama. Jak wyjaśniają to naukowcy? Dominuje hipoteza, w myśl której są to po prostu siedliska lęgowe (podobnie jak niektórych kręgowców). Analiza danych z detektorów pozwala przypuszczać, że najlepszą strategią dla trutnia, który chce przekazać swoje geny następnemu pokoleniu jest penetrowanie dostępnych miejsc zgromadzeń podczas jednego lotu. Skupiska te pozostają w tych samych miejscach, ale trutnie swobodnie krążą między nimi, stale się przemieszczając. Wydaje się, że o wyborze miejsc zgromadzeń decyduje specyficzne ukształtowanie terenu oraz odległość od gniazda (truteń może dotrzeć tam w pierwszej lub lub drugiej wędrówce po lotach orientacyjnych). Ponieważ trutnie obserwowane podczas ostatniego badania nie dożyły kolejnego roku, wcześniejsze hipotezy, w których zakładano, że pszczoły przekazują sobie informacje na temat miejsc skupisk, stają się mniej prawdopodobne/nie mogły zostać potwierdzone.

Naukowcy uważają jednak, że nie istnieje jedno preferowane przez trutnie miejsce. W ciągu jednego lotu odwiedzają one wiele miejsc zgromadzeń. Okazało się też, że feromony, którymi wabiono je w trakcie poprzednich eksperymentów, być może fałszowały obraz badań (trutnie pozostawały w jednym miejscu jedynie z powodu feromonów, zatem ich liczba mogła być  mocno zawyżona). W ostatecznym rozstrzygnięciu kwestii z pewnością pomogą badania z wykorzystaniem matek w klateczkach i feromonów oraz radarów i detektorów na trutniach.

Źródło: J. Woodgate, J. Makinson, N. Rossi, K. Lin., A. Reynolds, J. Rawlings, L. Chittka, Harmonic radar tracking reveals that honeybee drones navigate between multiple aerial leks, „iScience”, 2021; https://doi.org/10.1016/j.isci.2021.102499

Więcej skrótów badań naukowych po polsku znajdziesz tutaj. Artykuł został pierwotnie opublikowany w numerze miesięcznika Pszczelarstwo w rubryce "Nowe Odkrycia". Dziękuję redakcji Pszczelarstwa za poprawki redakcyjne.

Przygotowywanie skrótów angielskojęzycznych publikacji naukowych na język polski wymaga poświęcenia sporo czasu oraz zaangażowania merytorycznego.

O pszczołach świata z rodzaju Apis,

hormonie kanibalizmu, pszczołach rebeliantkach, lotach godowych, pięciu tysiącach dolarów od Allaha, a także o telitokii, gynandromorfach, hinduskim
św. Antonim mówił nam profesor Jerzy Woyke (1926-2022).

Artykuł ten, będący zredagowaną wersją odcinka podkastu Radio Warroza ukazał się w październikowym i listopadowym numerze miesięcznika Pszczelarstwo w 2020 r. Dziękuję redakcji Pszczelarstwa za poprawki redakcyjne.

kolaż: J. Jaroński

Tropem pszczół zjeździł cały świat. Ich śladem dwa razy okrążył równik. Polski naukowiec był jednym z najwybitniejszych na świecie znawców pszczół azjatyckich. Na jego prośbę hinduskie bóstwo hinduskie Ganesza wołało rójki pszczół do badań. ;)

Panie Profesorze, jest Pan światowej sławy naukowcem, autorem wielu rewolucyjnych odkryć z życia pszczół, badaczem docenianym przez najbardziej prestiżowe gremia naukowe. Ale każda kariera ma swój początek. Jak to było w Pańskim przypadku...

Zaczynałem od trzmieli. Jako mały chłopak wykopywałem gniazda trzmieli i wkładałem do domków. Na Pomorzu mieliśmy 90 hektarów ziemi. Mój ojciec był rolnikiem i hobbystycznie interesował się owadami. Poczwarkę motyla zabieraliśmy do ciepłego domu i obserwowaliśmy ją. Patrzyliśmy, jak po jakimś czasie osłonka zaczynała pękać i wychodził z niej motyl ze zwiniętymi skrzydłami. Następnie nadymał się kilka razy w ten sposób, że skrzydła powoli się otwierały i wkrótce odlatywał. Takie przyrodnicze wspaniałości pokazywał mi ojciec. Zainteresowanie przyrodą mam więc po nim. Mam nawet kolekcję motyli w gablocie. Poza pszczołami w mniejszym stopniu interesuję się innymi owadami.

Pana pasja i praca naukowa miały wpływ na Pana życie. Podróżował Pan badając życie pszczół niemal po całym świecie...

Pobieżnie obserwowałem pszczoły w 98 krajach świata, natomiast szczegółowe badania prowadziłem w 24 krajach. Dwa razy objechałem świat dookoła, w latach 1973—74 i 1976-77. Jeśli mam być szczery, to niespecjalnie lubię podróżować. Po prostu musiałem to robić, aby prowadzić badania.

Wykłady prowadził Pan w wielu językach...

Wykładałem w siedmiu językach, łącznie z polskim. Potrafię się jednak porozumieć jeszcze w kilku innych. Pomimo to w niektórych państwach, np. w Wietnamie, miewałem problemy. Specjalnie dla pszczelarzy przygotowałem tam kurs po francusku, gdyż w XIX wieku Wietnam był kolonią francuską. W trakcie prelekcji zorientowałem się jednak, że tłumacz nie zna żadnych francuskich fachowych terminów pszczelarskich. Okazało się, że znała je tylko jedna osoba, ale w języku hiszpańskim. Dlatego z wietnamskimi pszczelarzami porozumiewałem się po hiszpańsku. Zresztą bardzo lubię ten język.

Obok prof. Jerzego Wilde jest Pan uważany za jednego z czołowych znawców pszczół azjatyckich na świecie. Czy to znaczy, że Azjaci nie interesują się swoimi pszczołami?

Naukowcy azjatyccy rzadziej zajmują się swoimi pszczołami z powodów gospodarczych. Podchodzą do tego bardziej praktycznie. My zajodynowaliśmy się pszczołami Azji z zamiłowania i ciekawości. U pszczół lokalnych (Apis laboriosa) miodobranie jest trudne; np. musi się odbywać w nocy. Rodzina pszczół wschodnich (Apis cerana) w czasie maksymalnego rozwoju składa się z około 10 tys. robotni, czyli jest ich mniej niż w rodzinach pszczoły miodnej, w których jest od 60 do 100 tys. osobników, co wpływa zasadniczo na zbiory miodu. W rezultacie w tych samych warunkach pożytkowych pszczoły europejskie produkują aż 10 razy więcej miodu. W związku z tym w lokalnych ośrodkach częściej badano pszczoły dla nich egzotyczne, czyli nasze miodne.

W Polsce mamy jeden gatunek pszczół z rodzaju Apis - wspomnianą już pszczołę miodną (Apis mellifera) - oraz wiele innych gatunków z nadrodziny pszczół Apoidea. Na świecie żyje jednak więcej pszczół z rodzaju Apis i jeszcze więcej z całej nadrodziny pszczół Apoidea. Jak wyglądała ewolucja pszczół?

Pszczoły pojawiły się w okresie geologicznym, który nazywamy kredą, Wtedy też pojawiły się pierwsze kwiaty. Wcześniej istniały różne rośliny, ale zarodnikowe. Gdy pojawiły się kwiaty, to wraz z nimi, oczywiście także pszczoły. Owady te od tego czasu ewoluowały na różne sposoby. Nastąpił nawet taki okres, kiedy były wielkie wybuchy wulkanów, a niebo zaszło pyłem. Wyginęły wtedy wszystkie dinozaury [lądowe: przyp. JJ], ale pszczoły przeżyły. Zwykłem mawiać, że jeśli pszczoły przeżyły dinozaury, to przeżyją też inne trudności, naturalnie lub sztucznie się selekcjonując.

kolaż: J. Jaroński

Czym różnią się egzotyczne pszczoły od naszych, krajowych?

Wszystkich pszczół jest tyle, że nie sposób opowiedzieć o nich w skrócie, dlatego skupię się na najbardziej popularnych. W obu Amerykach żyją bardzo interesujące pszczoły z rodzaju Melipona i Trigona. Te pierwsze są podobne do naszych, choć nie budują plastrów, tylko coś w stylu takich „kupek”, w których składują miód. Natomiast „trigony” są mniejsze, mniej więcej jak muchy. Kiedy europejscy koloniści sprowadzili do Ameryki pszczoły miodne, Indianie nazywali je „muchami białego człowieka”. Istnieje tam oczywiście bardzo wiele różnych pszczół samotnic, które w ogóle nie produkują miodu. One potrafią na przykład składać w łodydze nawet 10 jaj w jednym rzędzie, a są też takie, które żyją w glinianym murze.

Pozostańmy przy pszczołach z rodzaju Apis... Skąd ta nazwa?

Czy słyszał Pan o bóstwie Apis w Egipcie? Apis był bykiem z białym trójkątem na głowie. Takiego byka mumifikowano podobnie lak ciała faraonów. W suchym klimacie Egiptu ciało martwego byka często samo wysychało, a w środku jego mumii robiła się pusta przestrzeń, Pszczoły egipskie roiły się bardzo często i osiedlały w takich zmumifikowanych bykach. Ludzie myśleli, że w takich mumiach pszczoły się rodzą, po czym z nich wylatują. Tak się przyjęło. Dlatego w Grecji pszczoły nazwano Apis. Na świecie żyje 8 gatunków z tego rodzaju.

Za kolebkę pszczół z rodzaju Apis uważamy...

...Afrykę. Pierwsze takie pszczoły pojawiły się w Afryce i stamtąd rozprzestrzeniły się po świecie. Pierwotnymi obszarami, które zasiedlały pszczoły z gatunku pszczół miodnych (Apis melllfera) są Afryka i Europa. Do pozostałych części świata zostały wyeksportowane. Głównie z tego powodu, że lokalne pszczoły nie dawały dużo łatwo dostępnego miodu. To jest interesujące zjawisko. Pozostałe 7 gatunków zamieszkuje tylko Azję. Żyją tam pszczoły olbrzymie z podrodzaju Megaapis, Należą do nich, pszczoła olbrzymia (Apis dorsata), która buduje plastry pod konarami wielkich drzew lub pod różnymi nawisami, oraz pszczoła skalna (Apis laboriosa), które buduje, gniazda tylko pod nawisami skalnymi w Himalajach. Produkuje ona duże ilości miodu. Według niektórych źródeł nawet do 100 kq w jednym gnieździe.

W Azji żyją również mniejsze pszczoły takie jak pszczoła wschodnia (Apis cerana), Apis nigrocinta i Apis koschevnikovi oraz najmniejsze dwie pszczoły z podrodzaju Micrapis: Apis florea i Apis andreniformis. Florea, czyli karliczki właściwe budują gniazda pod gałęziami drzew o wielkości mniej więcej 20-30 cm. Pszczoły drugiego gatunku karliczek są jeszcze mniejsze. Gniazda mają podobne, ale budują gniazda nie pod gałęziami drzew, a – krzewów. Pszczoły te produkują niewielkie ilości miodu, około 10 do 30 dag.

Czy wszystkie pszczoły z rodzaju Apis tolerują w ulu tylko jedną matkę...

Zwykle wszystkie mają jedną matkę. choć tymczasowo może być ich więcej. Gdy chcą się roić to wtedy z mateczników może kilka matek jednocześnie. Jeżeli matka jest bardzo stara i wydziela mało substancji matecznej, to wtedy pszczoły wychowują młodą matkę z tzw. cichej wymiany. Matki te nie walczą ze sobą. Mają ten sam zapach. W końcu po jakimś czasie, czasem nawet po 2-3 miesiącach stara matka ginie i zostaje młoda.

Tymczasem pszczoły egipskie - w odróżnieniu od Apis - są w stanie podobno przez jakiś czas tolerować w rodzinie wiele matek. Czy tak?

Tak. Nawet bardzo wiele. Opowiem pewną anegdotę. Kiedyś była ogromna moda na drogie mleczko pszczele. Matka pszczela żyje 5 lat, a robotnica w lecie - 5 tygodni. Ludziom wydawało się, a propaganda to podbijała, że jak ktoś będzie jadł dużo mleczka, to będzie długo żył. Nasze pszczoły potrafiły wychować 10-20, a nawet 30 mateczników. U pszczół egipskich, choć trudno to sobie wyobrazić, tych mateczników jest 400. Będąc na Uniwersytecie w Kairze, otworzyłem kiedyś taki ul i pod daszkiem zobaczyłem kilkadziesiąt matek. Pomyślałem, że to można wykorzystać do produkcji mleczka w olbrzymich ilościach. Przy ówczesnej koniunkturze w ciągu roku zostałbym krezusem. Postanowiłem wziąć je do Polski. Nie miałem jednak klateczek, więc włożyłem je do pudełek po zapałkach, po jednej matce z kilkunastoma robotnicami. Te pudełka, których miałem około 30, były z kartonu, a nie ze sklejki. Wracałem z żoną samolotem. W pewnym momencie żona mówi: „Patrz! Pszczoła na oknie!” Złapałem ją szybko, ale zobaczyłem kolejne... Bałem się, że gdy kogoś użądlą, to ludzie wpadną w samolocie w panikę. Wziąłem więc całą torbę, w której były pudełka i, żeby ją otworzyć, poszedłem do toalety. Tam okazało się, że większość pszczół uciekła z pudełek. Wydawało mi się, że jest to rój. Przeraziłem się, że spowoduję katastrofę. Całe szczęście, że pszczoły latając w toalecie, były systematycznie wciągane przez górny wentylator do wysysania nieświeżego powietrza. Wentylator wciągnął je wszystkie. Niemniej kilka, które nie uciekły, udało mi się przywieźć do Polski. 0 ironio, na miejscu okazało się jednak, że w każdym z tych setek mateczników mleczka jest bardzo mało. Sumarycznie było mniej niż w ulu pszczół europejskich, u których jest nawet nadmiar mleczka, tak że larwa nie jest w stanie go zjeść. Jak widać, nic z tego interesu nie wyszło. Wszystkie pszczoły z rodzaju Apis budują plaster z wosku. Natomiast pozostałe - nie. Większość nawet nie buduje plastrów.

A co z miodem? Czy wszystkie pszczoły z rodzaju Apis produkują miód?

Tak. Jedne więcej, drugie mniej, ale miód produkują wszystkie.

Czy na świecie jest więcej pszczół społecznych czy samotnic?

To zależy od tego, co ma Pan na myśli. Jeżeli myśli Pan o liczbie gatunków, to zdecydowanie dominują samotnice. Natomiast jeżeli pyta Pan o poszczególne osobniki, to oczywiście wyżej są pszczoły społeczne, bo w jednej rodzinie, w skrajnym przypadku, może być nawet do 100 tys. osobników. Należy też wspomnieć, że istnieją pszczoły, których forma życia to coś pomiędzy eusocjalnością [prawdziwie społeczne - JJ.] a życiem samotnym.

Cykl życia pszczół związany jest z cyklem roślin okrytonasiennych...

Tak. Dobrze to widać na przykładzie współczesnej Polski. Kiedyś większość terenów porastały lasy, których potem zaczęło ubywać i pojawiły się wrzosowiska. Była nawet taka pszczoła, zwana wrzosówką, która bardzo późno dochodziła do siły, ponieważ wrzos był ostatnim późnym pożytkiem. Natomiast dziś coraz więcej kwiatów kwitnie wiosną, np. rzepak na bardzo dużych areałach. Pszczoły krajowe środkowoeuropejskie (Apis mellifera mellifera) rozwijają się na rzepak za późno. Na takie pożytki lepsza jest pszczoła zwana krainką (Apis mellifera carnica).

Jak wygląda pszczoła wrzosówka?

Daje małe, rojliwe i żądlące rodziny, które rozwijają się do należytej siły na czas kwitnienia wrzosów. Natomiast krainka - odwrotnie: jest bardzo łagodna i mało się roi.

z archiwum prof. Woyke

Czy pszczół należy się bać?

To jest dobre pytanie. Pszczół nie należy się bać. żądlenie prowokuje człowiek, kiedy np. stoi na trasie ich lotu lub macha rękoma. Pszczoły mają inaczej zbudowane oczy niż my. One nie widzą jednego obrazu, bo ich narząd wzroku składa się z małych, pojedynczych komórek. Co więcej, tych komórek jest bardzo dużo.

To się chyba nazywa oko złożone?

Tak. Pszczoły nie widzą jednego obrazu, tylko pojedyncze punkty. Matka pszczela takich komórek ma w oku około 4 tysięcy, pszczoła robotnica 6-8 tysięcy, natomiast truteń 10-12 tysięcy. Niech Pan sobie wyobrazi, że trzyma Pan ręce w spokoju. Pszczoły patrzą na końce pańskich palców i widzą dwa lub trzy punkty. Jeżeli zacznie Pan ruszać rękami, to pszczoła zobaczy sto, dwieście, a nawet tysiąc punków. Szybkie ruchy powodują, że pszczoła nas użądli.

To znaczy, że przy ulu zachowujemy spokój i opanowanie...

Tak. Jeżeli pszczoły żądlą (bo są mniej i bardziej żądliwe), to należy spokojnie odejść, przykrywając głowę, aby pszczoła nie wplątała się nam we włosy, bo wtedy jej się wydaje, że jest uwięziona i zaczyna żądlić. Należy więc nakryć głowę czapką, a jak nie mamy czapki, to ręką, i odejść w spokoju. Wtedy żadna pszczoła nie użądli i nie trzeba się ich bać.

Panie Profesorze, dlaczego truteń ma największe oczy złożone?

Dlatego, aby w czasie lotu weselnego, w powietrzu, na dużej wysokości mógł szybko i wyraźnie zobaczyć matkę. Trutnie, które miały mniejsze oczy wyginęły w procesie ewolucji. Miały mniejsze szanse unasienienia matki.

Ilu „absztyfikantów" może mieć matka pszczela?

To też badałem. średnio - około ośmiu, ale są spore różnice i zdarzają się matki unasienione nawet przez dwadzieścia cztery trutnie. Zbadałem też, dlaczego matka potrafi wylatywać po przerwie jedno-dwudniowej na drugi lot godowy, a nawet na trzeci. Jeżeli po pierwszym locie ma za mały zapas nasienia, leci unasienić się ponownie. Określenie „za mało” oznacza np. milion zamiast pięciu milionów plemników. Ale dlaczego matka wraca do ula, jeśli ma za małą liczbę plemników? Każdy truteń, który kopuluje z matką zostawia część swojego narządu kopulacyjnego w końcu odwłoka matki, w tzw. komorze żądłowej. Jeżeli matka nie może usunąć poprzedniego znamienia weselnego, to musi wrócić do ula, aby robotnice go usunęły. Jak dochodzi do zapłodnienia jaja? Jajo powstaje w jajniku matki, następnie przechodzi przez jajowody, wtedy matka wypuszcza ze zbiorniczka nasiennego średnio 10 plemników na jedno jajo, z których tylko jeden zapłodni. Do jaja wchodzi nawet więcej plemników, średnio 2-4, ale w momencie, kiedy główka pierwszego wniknie do jądra jaja, reszta zostaje rozpuszczona przez plazmę jaja. Czasami zdarza się jednak, że jednocześnie połączy się więcej plemników. Powstaje wtedy mozaika genetyczna. Pół lub ćwierć pszczoły może mieć inne DNA niż reszta. Fenotypowo część pszczoły może wyglądać inaczej niż reszta, np. prawa strona może wyglądać inaczej niż lewa lub przód robotnicy ma inne ubarwienie niż tył.

Jak wygląda determinacja płci u pszczół?

O determinacji płci decydują geny. Z jaj niezapłodnionych z pojedynczą liczbą chromosomów (czyli 16) powstają samce, czyli trutnie. Z jaj zapłodnionych z podwójnym garniturem chromosomów (czyli 32) powstają samice. Rozmnażanie z jaj niezapłodnionych nazywa się partenogenezą. Truteń nie ma ojca. Na początku wydawało się to bardzo dziwne, że to właśnie z jaj niezapłodnionych powstają trutnie, a nie samice. Odkrył to polski ksiądz Jan Dzierżon [1811-1906 - red.]. Od ogłoszenia tego odkrycia przez kolejne 50 lat toczyła się na świecie wielka batalia; ostatecznie jednak przyznano mu rację. Ludziom łatwiej byłoby zrozumieć, że z jaja niezapłodnionego powstaje samica. To, że powstaje samiec było dla nich niewyobrażalne.

Jeden z wywiadów z Profesorem zarejestrowany i zmontowany przez Plan Media Films

U ludzi płeć jest determinowana przez specjalne chromosomy X i Y (zazwyczaj kobieta ma XX, a mężczyzna - XY). U pszczół istnieje ponad 12 alleli genu determinującego płeć. W związku z tym najczęściej diploidalne zygoty są heterozygotyczne, a to w tym systemie determinuje płeć żeńską. Z kolei haploidalny truteń ma jeden rodzaj allelu tego genu, a to determinuje płeć męską. Może się jednak zdarzyć, że w diploidalnej zygocie, powstałej na skutek zapłodnienia, zejdą się dwa identyczne geny. W tym przypadku również nie ma heterozygotycznego zróżnicowania genu, a to determinuje płeć męską. Rozwija się więc truteń diploidalny, który ma podwójną liczbę chromosomów. Wydawało się, że powinna powstać samica, a jednak rozwija się samiec. Dodam - żeby było jeszcze bardziej interesująco - że larwy te po sześciu godzinach od wyklucia się z jaj są zjadane przez robotnice. Byłem zszokowany, gdy pierwszy raz zobaczyłem, że pszczoły robotnice nie wyrzucają martwego czerwiu, lecz zjadają własne żywe, ruszające się larwy. Okazało się, że larwy tych diploidalnych trutni produkują hormon kanibalizmu, który stymuluje do ich zjadania.

W naturze pszczoły nie pozwalają więc trutniom diploidalnym przeżyć. Panu jednak, jako pierwszej osobie na świecie, udało się wychować je sztucznie.

Tak. Najpierw przekładałem te larwy do komórki z normalną larwą robotnicy, sądząc, że feromony tej drugiej ochronią larwę diploidalnego trutnia. Niestety, pszczoły po prostu zjadały obydwie larwy. Brałem więc takie jaja do cieplarki i gdy wykluły się larwy, sam karmiłem je mleczkiem pszczelim. Następnie trzydniowe larwy wkładałem z powrotem do ula. Wtedy pszczoły ich nie zjadały, bo one nie produkowały już hormonu kanibalizmu. Okazało się, że diploidalne trutnie są trochę większe niż zwykłe trutnie, ale za to jądra mają mniejsze. Dodatkowo ich plemniki nie przemieszczały się z jąder do dalszych części organów rozrodczych; tzn. pęcherzyków nasiennych. Szkoda, ponieważ chciałem unasienić ich nasieniem matkę, aby uzyskać później triploidalne pszczoły..

Co się dzieje z trutniem po kopulacji, skoro jego narząd kopulacyjny zostaje w matce?

Narząd kopulacyjny trutnia jest bardzo duży. Truteń musi skurczyć cały swój odwłok, aby wycisnąć go na zewnątrz. I w tym momencie, z bardzo ściśniętym odwłokiem, ginie. Na marginesie: jeżeli na filmie przyrodniczym pokazują spadającego trutnia po zapłodnieniu, który ma duży nieskurczony odwłok, to filmowcy w celu uzyskania tego efektu po prostu go zabili i zrzucali z góry.

A więc truteń formalnie już nie żyje, ale jego mięśnie pracują. Wydaje się to dziwne, ale tak jest. Musze czy pszczole można nawet oderwać głowę, a reszta poleci dalej. Zwoje mózgowe pszczoły nie znajdują się tylko w głowie. Pszczoła ma 7-8 segmentów i w każdym z nich znajduje się po jednym takim zwoju. Pszczoła może już nie żyć, ale te nerwy dalej działają. Najlepszym przykładem jest żądło. Jeżeli żądło pszczoły zostanie w skórze człowieka, to mięśnie aparatu żądła kurczą się, bo jeden taki zwój nerwowy wciąż pracuje. Dlatego najgorszą rzeczą jest, z punktu widzenia osoby użądlonej, gdy złapie ona za żądło, bo wtedy i sama sobie wyciśnie resztę jadu. żądło trzeba Od spodu tak podważyć, aby tego jadu sobie nie wstrzyknąć.

Skoro jesteśmy przy rozmnażaniu płciowym, to muszę zapytać, jak odkryto zjawisko lotu godowego matki pszczelej?

Mimo że w ulu może się znajdować nawet od tysiąca do 3 tysięcy trutni, nikt przez długie lata nie widział jak naprawdę wygląda kopulacja młodych matek z trutniami. Wymyślono więc, że istnieje coś takiego jak aura seminalis, czyli powietrze nasienne. Proces miał rzekomo wglądać tak, że gdy trutnie znajdowały się blisko matki, powietrze nasienne przechodziło do jej ciała. Na poważnie tym zagadnieniem zajął się wreszcie szwajcarski badacz, Franciszek Huber [1750 - 1831 - red.]. Ponieważ od urodzenia był niewidomy, odkrycia dokonał dzięki pomocy uzdolnionego, choć niepiśmiennego pomocnika - Franciszka Burnena. Huber instruował asystenta, a obserwacje zapisywała żona naukowca. Na początku badacze ustalili, że matka, która się wgryzła, nie składa od razu jaj. Zwrócili też uwagę, że matka wylatywała z ula na zewnątrz i po jakimś czasie do niego wracała. Potem okazało się, że na końcu odwłoka ma część narządów rodnych trutnia, w których jest nasienie. Wtedy stało się jasne, dlaczego nikt wcześniej nie widział kopulacji w ulu: było oczywiste, że matka unasienia się w powietrzu, podczas lotu godowego. Jak się później okazało - co najmniej 10 metrów nad ziemią. Na wykładach często podawałem przykład Hubera jako wzór badania dobrze zaprojektowanego, w odróżnieniu od takich, gdzie część wniosków wynika z eksperymentów, a część z domysłów.

Czy to, że matka wylatuje na lot godowy jest korzystne z punktu widzenia ewolucji?

Tak. To sposób, aby matka mogła zostać unasieniona przez trutnie z innych rodzin. Wtedy w ulu jest większa różnorodność i to jest korzystniejsze dla rodziny.

Czy wszystkie trutnie w ulu są synami matki pszczelej?

Nie. Truteń może pochodzić również od robotnicy. Nazywa się je trutówkami albo pszczołami rebeliantkami. Pszczoła, dla której typowe jest to, że robotnice przez cały czas składają niezapłodnione jaja żyje w południowej Afryce i nazywa się Apis mellifera capensis. Jej rebeliantki potrafią nawet wlecieć do innego ula i zniszczyć obecne tam mateczniki. Mieliśmy je kiedyś w zakładzie w SGGW. Któregoś dnia pracownicy zaczęli się między sobą kłócić o to, kto zagląda do ula, w którym znikają mateczniki. Nie sądzili, że to właśnie dzieło tych rebelianckich pszczół.

Nasze europejskie robotnice również mogą składać jaja. Zazwyczaj nie robią tego, gdy w ulu jest matka, gdyż wydziela ona specjalny hormon, który je od tego powstrzymuje. Kiedy jednak matki nie ma, z powodu jej śmierci czy rójki, to przez jakiś okres nie ma w ulu tego hormonu. Wtedy robotnice zaczynają składać jaja. W zaawansowanym przypadku, aby móc dalej składać jaja, takie robotnice mogą nawet zniszczyć pozostałe w ulu mateczniki. Zważywszy jednak, że z takich jaj rozwijają się tylko trutnie, rodzina skazana jest na zagładę. Dzieje się tak, dlatego że pszczoły trutówki naturalnie wymierają, a pozostają głównie trutnie. Dlatego wcześniej trzeba poddać im matkę, co nie jest łatwe, gdyż takie rodziny mają już dużo swoich niby-matek.

Jest jednak ratunek dla takiej rodziny: telitokia. Wtedy w jajeczku niezapłodnionym podwaja się liczba chromosomów, co ma miejsce u Apis mellifera capensis, ale zdarza się też, choć bardzo rzadko, u pszczoły europejskiej.

Tak, badałem to zjawisko. W czasie rozwoju następuje odwrotność mejozy. Można stworzyć warunki za pomocą manipulacji zimnem j gorącem, aby w innym okresie nastąpiło dzielenie się chromosomów. Wtedy w warunkach laboratoryjnych można sztucznie wyhodować takie pszczoły. Takimi zabiegami można wyhodować nawet osobnika, będącego z prawej strony robotnicą, a z lewej trutniem lub takiego, który głowę i tułów będzie miał takie jak u robotnicy, a odwłok jak truteń. Taka pszczoła nie żądli, bo truteń nie ma żądła.

Czy taka pszczoła (gynandromorf) potrafi przeżyć w rodzinie?

Tak oczywiście, ale niektórych funkcji pełnić nie może.

Czy są sposoby, by oszukać pszczoły?

Są. Wiemy, że jeżeli na przykład do ula przyleci pszczoła z innej rodziny, to strażniczki ją zabijają z powodu jej odmiennego zapachu. Doprowadziłem do tego, że pszczoły azjatyckie olbrzymie (Apis dorsata) żyły w rodzinach pszczół miodnych (Apis mellifera). Zostały tam wychowane i pełniły role strażniczek. W jaki sposób? Wkładałem plaster z czerwiem pszczoły olbrzymiej do ramki ula i obkładałem drucianą siatką. Gdy pszczoły przeszły zapachem rodziny pszczół miodnych z ula, można było je uwolnić. Robotnice Apis dorsata czuły się strażniczkami w rodzinie pszczół Apis mellifera. Gdy przyleciała zbieraczka miodna, to olbrzymia strażniczka dotykała ją czułkami i wpuszczała albo nie wpuszczała. Jak przylatywały trutnie z innych rodzin, to strażniczki te wyrzucały je i kotłowały się z nimi przez kilka godzin na ziemi przed ulem. Można różne takie rzeczy robić i pszczoły oszukiwać.

Gablota z pszczołą olbrzymią z kolekcji Profesora

Eksperymentował Pan w Polsce czy za granicą?

Na miejscu, w Azji. Wprawdzie razem z kolegą przywieźliśmy pszczoły olbrzymie do Polski, ale było ich za mało do takich badań.

Czy azjatyckie pszczoły przeżyły w Polsce?

Nie, ale w niektórych krajach Afryki mogą przeżyć. Kiedyś w Sudanie nagle pojawiły się pszczoły azjatyckie. Nikt ich nie sprowadzał. Okazało się, że w Indiach rój wszedł do skrzydła samolotu i tak przetransportowano go do Sudanu, a potem pszczoły rozprzestrzeniały się już same. One zabijały miejscowe pszczoły. Obawiano się nawet, że zniszczą populacje pszczół egipskich.

Jak Pan poradził sobie w Azji z pasożytem Tropilaelaps clareae?

W Azji poza roztoczem, który nazywa się Varroa i jest obecnie największym szkodnikiem, żyje również roztocz Tropilaelaps clareae. żył on na pszczołach olbrzymich i przedostał się do pszczoły miodnej w następstwie wzajemnych rabunków. W Azji jest bardzo niebezpieczny. Rozwiązałem ten problem będąc ekspertem FAO (Food and Agriculture Organistion of United Nations) w Afganistanie w latach 1983-84. Ówczesny komunistyczny rząd, a właściwie ministerstwo rolnictwa, miało pasieki, w których znajdowało się 3 tys. pni. Wszystko było tam państwowe. Po trzech latach od pojawienia się u nich Tropilaelaps zostało tylko 100 rodzin. Wezwano mnie, abym tej sytuacji zaradził. Przyjechałem do Kabulu, położonego w górach Hindukusz na wysokości nieco poniżej 2 tys. m n.p.m. Kiedy wyszło piękne słońce, powiedziałem do gospodarny: „Chodźmy zobaczyć tego waszego «tropilelapsa», bo ja jeszcze nigdy bezpośrednio go nie widziałem. Przeglądaliśmy ule i żadnego pasożyta nie znaleźliśmy. Zapytałem ich więc: „Jak to jest możliwe”? Wtedy mieszkańcy powiedzieli, że on na zimę schodzi bliżej ziemi, gdzie żyje w gniazdach myszy. Mnie Udawało się to nieco dziwne. Poczekałem dwa miesiące, aż wędrowni pszczelarze wrócą z pożytku. Bliżej granicy z Indiami teren jest już nizinny, i kiedy w Kabulu leży jeszcze śnieg, tam już kwitną pomarańcze, z nektaru których powstaje dużo smacznego miodu. Nic więc dziwnego, że wielu pszczelarzy wędrowało tam z pasiekami na zimę.

Kiedy kwiaty przekwitły, pszczelarze z pszczołami wracali do Kabulu. Wówczas zajrzałem do tych uli. Pasożytów Tropilaelaps było w nich tak dużo, że widoczne były na plastrach. Zabrałem się więc do rozwiązywania problemu. Pierwsze co wziąłem pod uwagę, to dlaczego pasożyty nie przeżyty zimy w Kabulu, gdy tymczasem pasożyty przywiezione w ulach z pożytku przetrwały. Postanowiłem sprawdzić, jak długo Tropilaelaps może przeżyć na hemolimfie robotnic. Umieściłem je więc z robotnicami w probówkach i, aby temperatura była podobna do tej w ulu (czyli 34°C) przez tydzień nosiłem próbówki pod pachą. Nawet w nocy mi się śniło, że owady zaczynają po mnie chodzić i mnie objadać. Cóż się naprawdę okazało? Pasożyty żyły nie dłużej niż 3--4 dni. Nie zdołamy przebić się przez twardą powłokę dorosłych robotnic. Ich pożywieniem mogą być lawy i poczwarki, bo powłoka ich ciał jest cienka. Z w związku z tym nie miały czym się odżywać i umarły z głodu.

Wymyśliłem więc prostą metodę ich zwalczania, która polega na sztucznym okresie bezczerwiowym. Wystarczyło tylko zamknąć matkę w klateczce w ulu na dwa tygodnie. Sposób okazał się na tyle dobry, że niektóre kraje wprowadziły to jako standard. W wyniku tego zamiast importować miód, jak wcześniej, zaczęły eksportować. Sceptycy twierdzili, że zamknięcie matki spowoduje osłabienie rodzin. Stało się wręcz przeciwnie. (Jedna pani na ten temat nawet doktorat napisała). W Polsce też stosuje się ograniczanie matki w czerwieniu. Kiedy jest dobry pożytek i nie ma czerwiu do wykarmienia, to robotnice mogą zostać zbieraczkami wcześniej i może być ich więcej. Moja metoda okazała się więc podwójnym sukcesem, za co później, w 2002 roku, dostałem międzynarodową nagrodę naukową im. Chwarizmiego w Teheranie, którą wręczał mi minister edukacji rządu irańskiego w zastępstwie chorego wówczas prezydenta. W imieniu Allaha przyznali mi certyfikat i 5 tys. dolarów. Pytali, czy wolę do ręki cny przelewem. Wolałem oczywiście do ręki. ;)

Czy Pana zdaniem miodne to zwierzęta udomowione czy dzikie?

Zdecydowanie dzikie, gdyż nie ma żadnej różnicy między pszczołami, które są w ulach a tymi, które żyją w lesie. Z tego względu bardzo niedobrze, że zaczęto przywracać bartnictwo. Jeżeli w barciach pojawi się jakaś choroba, np. zgnilec i rodzina zginie, to choroba rozprzestrzeni się po wszystkich okolicznych pasiekach w promieniu co najmniej 10 km. To jest decyzja zła i nieprzemyślana, może się bardzo źle skończyć. Dodatkowo w tym celu sprowadzono do Polski bartników z Baszkirii. Bardzo źle. W Polsce znana była metoda wchodzenia na drzewo za pomocą leziwa sznura, który zarzuca się na drzewo, by móc się wspinać. Natomiast specjaliści z Baszkirii zaczęli nas uczyć wcinania w drzewie schodków. To jest coś strasznego.

Podczas nagrywania ostatniego wywiadu z Profesorem w 2021

Jakie zjawisko zżycia pszczół wywarło na Panu największe wrażenie?

Gdy zobaczyłem, że pszczoły zjadają swoje żywe larwy. To było najbardziej dla mnie szokujące. Fizycznie najbardziej wyczerpująca była przygoda z pszczołami, którą przeżyłem w USA. Pracowałem kiedyś u pszczelarza, w stanie Maryland niedaleko Nowego Jorku który miał 5 tysięcy pni, ale wędrował z pasiekami do sadów, do Pensylwanii. Gdy zakwitają tam jabłonie i grusze, sadownicy zamawiają pszczelarzy którzy zresztą tylko na to czekają. Sadownicy uprzedzają jednak, że po 14 dniach zaczną opryskiwać sady pestycydami, bez względu na to, czy są tam pszczoły, czy nie. I ja te pszczoły pomagałem pszczelarzom przewozić. To była ciężka praca. W czasie dwóch tygodni trzeba było przewieźć ule tam i z powrotem. W dzień przygotowaliśmy cały transport, a w nocy - jechaliśmy z nim. Pewnego razu z powodu dziury na drodze większość uli pospadała nam z samochodu. Pewnego razu z powodu dziury na drodze większość uli pospadała nam z samochodu. Kto żyw dał nogę, w tym gapie... Zostaliśmy tylko my, pszczelarze. Nie wiedzieliśmy jak się to skończy. W normalnych warunkach pszczoły od razu same wleciałyby z powrotem do uli, ale tu, w nowym, nieznanym miejscu, były zupełnie zdezorientowane... Usiedliśmy na poboczu i czekaliśmy cały dzień do wieczora, mając nadzieję, że może wtedy pszczoły powchodzą do uli. I tak się stało! Dopiero następnego dnia mogliśmy przewieźć je dalej. Nie spałem trzy dni. Byłem tak zmęczony, że położyłem się na podłodze ciężarówki, z tyłu, „na pace” i zasnąłem jak suseł...

Ale na koniec opowiem inną historię. Swego czasu byłem na stypendium w Indiach, w miejscowości Pune, w instytucie pszczelnictwa, który zajmuje się pszczołami indyjskimi. Koniecznie chciałem zobaczyć pszczoły karliczki, bo te duże [Apis dorsata - red.] często widywałem pod oknami. Tymczasem termin wyjazdu zbliżał się nieubłaganie, a je nigdzie nie mogłem ich znaleźć. Koledzy Hindusi powiedzieli mi: „Po prostu poproś”. Z początku nie wiedziałem, o co im chodzi, więc dopytałem: „Kogo niby miałbym poprosić”? Oni odpowiedzieli pytaniem: kogo, katolicy, prosicie o pomoc?”. Odpowiedziałem: „Świętego Antoniego"... Okazało się, że w Indiach taką rolę spełnia Ganesza. Jego ojczymem był Sziwa (najważniejsze bóstwo), który miał żonę, Parwati. Gdy ta nago kąpała się w jeziorze, Ganesza ją podglądał. Zazdrosny Sziwa spostrzegł to, zezłościł się i obciął pasierbowi głowę. Matka była zrozpaczona. Sziwa chciał się zrehabilitować i aby tchnąć życie w Ganeszę, powiedział, że obetnie głowę pierwszemu przybyszowi, który się u niego pojawi. Okazało się, że pierwszy zjawił się słoń. Sziwa obciął mu głowę i przytwierdził ją w miejsce głowy pasierba. Od tej pory Ganesza ma głowę słonia. Ganesza jeździ na szczurze. (Hinduskie bóstwa często dosiadają jakichś wierzchowców). To dobre bóstwo. Wszyscy w Indiach go kochają. Niektórzy noszą nawet pierścionki z jego wizerunkiem.

Wracając jednak do mojej historii, pomyślałem: „Co mi szkodzi? Mogę spróbować poprosić Ganeszę”. W tym celu kupiłem jego figurkę, postawiłem w oknie i położyłem się spać. Kiedy rano się obudziłem, na naprzeciwko okna zobaczyłem pszczoły karliczki. Zebrałem je sądząc, że to przypadek. Hinduscy koledzy zarzekali się jednak, abym sprawdzał dalej. Postawiłem więc figurkę w oknie i drugiego dnia, i trzeciego. Ostatecznie miałem trzy rójki. Mimo wszystko uważałem, że jest to jednak zbieg okoliczności. Nadszedł dzień święta, w czasie którego wszystkie osoby, które mają figurkę Ganesza, muszą ją utopić. Ja tego nie zrobiłem, schowałem posążek do walizki i powiozłem do Polski. Kilka lat później znalazłem się z profesorem Wilde w Nepalu. Tam z kolei bezskutecznie poszukiwaliśmy rójki pszczoły wschodniej (Apis cerana). Opowiedziałem profesowi, co mi się przydarzyło, na co on odpowiedział: „Co nam szkodzi znów spróbować?” Kupiliśmy figurkę i postawiłyśmy koło laboratorium, gdzie był ul. . . Co się okazało? Pszczoły wleciały do naszego ula. .. Zdradzę tylko, że profesor Wilde kupił potem ciężką 10-kilogramową figurkę Ganeszy, którą przywiózł do Olsztyna...

Jakub Jaroński 2020 - wywiad autoryzowany

Przygotowywanie publikacji wywiadów wymaga poświęcenia sporo czasu oraz zaangażowania.